"Sąd Ostateczny" - najważniejsze dzieło w polskich zbiorach przejdzie konserwacje

Muzeum Narodowe w Gdańsku poinformowało, że tryptyk Memlinga "Sąd Ostateczny", który znajduje się w ich zbiorach, zostanie poddany pieczołowitym badaniom i konserwacji.

Celem zabiegów, które rozpoczną się w lutym 2025 r., będzie zachowanie świetności liczącego sobie już ponad 550 lat arcydzieła. W ramach prac planowane jest m.in. wykonanie badań mikroskopem skaningowym, o wysokiej rozdzielczości, które umożliwią precyzyjne ustalenie miejsc, w których występują ewentualne defekty powierzchni, takie jak odspojenia i rozwarstwienia malarskie, co pozwoli zaplanować konieczne działania konserwatorskie.

Dyrektorka Centrum Badań Memlingowskich Uniwersytetu Gdańskiego prof. Beata Możejko podkreśliła, że obraz wielokrotnie przechodził renowacje - mniej lub bardziej udane.

"Pierwsze prace konserwatorskie obrazu podjęto w 1718 r., nie były jednak one zbyt udane. Kolejną renowację podjęto w Berlinie po upadku Napoleona. W leningradzkim Ermitażu obraz był poddany zabiegom renowacyjnym dwukrotnie w 1947 i 1955 przez konserwatora malarstwa bizantyjskiego Fedora Antonovicha Kalikina" - wyliczała specjalistka.

Od czasu, kiedy tryptyk wrócił do Gdańska w 1956 r. oceniono, że jego stan nie wymaga prac restauracyjnych. W 1957 r. przeprowadzono badania, w trakcie których wykonano fotografie w tym w podczerwieni i ultrafioletach. W 1964 r. obraz był badany w Królewskim Instytucie Dziedzictwa Artystycznego w Brukseli. Kolejne prace prowadzono w latach 90. XX wieku i w początkach XXI wieku, oraz w latach 2010 i 2013.

Prof. Możejko przypomniała, że w 2014 r. ze względów konserwatorskich nie wyrażono zgody na czasowe pokazywanie obrazu na wystawie poświęconej Memlingowi w Rzymie.

Dodała, że latem 2015 r. eksperci z dwóch instytucji krakowskich przeprowadzili badania specjalistyczne, m.in. zdjęcia o bardzo dobrej rozdzielczości i ocenili stan obrazu jako dobry.

Muzeum podało, że plan kompleksowej konserwacji oraz badań dzieła został opracowany wraz z działającą przy instytucji Komisją Memlingowską, złożoną z polskich i zagranicznych ekspertów, i że został on zatwierdzony przez ministerstwo kultury i dziedzictwa narodowego.

Wskazano, że 3 lutego 2025 roku nastąpi przeniesienie dzieła do specjalnie przygotowanego pomieszczenia w Oddziale Sztuki Dawnej, niedostępnego dla publiczności. W przestrzeni tej prowadzone będą badania z udziałem partnerów naukowych i technicznych z kraju i zagranicy.

"Tryptyk +Sąd Ostateczny+ jest - zgodnym zdaniem specjalistek i specjalistów od historii sztuki - najlepszym z zachowanych dzieł Hansa Memlinga. Uważa się również, że jest jednym z najwybitniejszych i najlepiej zachowanych przykładów malarstwa niderlandzkiego na świecie" - powiedziała prof. Możejko.

Dodała, że jak tylko powstał, budził zachwyt. "Jego walory artystyczne to choćby przedstawienie Michała Archanioła w zbroi, postacie zbawionych i potępionych, niezwykle kreślone diabły czy chór anielski z instrumentami muzycznymi" - tłumaczyła.

Ekspertka podkreśliła, że dzieło Memlinga budziło i nadal budzi w Gdańsku "szczególne emocje" ze względu na swoją ciekawą historię.

Przypomniała, że Memling rozpoczął pracę nad "Sądem Ostatecznym" w drugim roku pobytu w Brugii. Dzieło powstawało w latach 1467-1471, zostało zamówione przez jednego z najznakomitszych rezydentów włoskich w mieście, bankiera Angela di Jacopo Taniego.

Tryptyk przeznaczony był do prywatnej kaplicy św. Michała znajdującej się w kościele pw. św. Bartłomieja w miejscowości Badia Fiesolana koło Florencji. Ukończone dzieło, załadowane wraz innymi kosztownościami na galerę "San Matteo", nigdy nie dotarło do miejsca przeznaczenia. Jego droga z niderlandzkiego portu Sluis została brutalnie przerwana w kwietniu 1473 r. na wysokości Dunkierki atakiem karaweli "Peter von Danzig", dowodzonej przez gdańskiego kapra Paula Beneke.

Bitwa była wynikiem konfliktu pomiędzy Anglią a związkiem hanzeatyckich miast, do której należał Gdańsk, Paul Beneke był przekonany, że na galerze przewożono angielski towar. Zrabowany ładunek, wraz z tryptykiem "Sąd Ostateczny" wszedł w posiadanie kapra, trzech gdańskich patrycjuszy i załogi karaweli. Decyzją Beneke dzieło podarowano gdańskiemu kościołowi Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny (obecnie Bazylika Mariacka Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny).

Prof. Możejko powiedziała, że obraz był podziwiany w Gdańsku, i do XIX wieku nie wiedziano kto go namalował. "W początkach XVIII wieku car Piotr I zażądał go jako daru od gdańszczan, którzy odmówili. W 1807 r. w I Wolnym Mieście Gdańsk Francuzi polecili wysłać tryptyk do Luwru, skąd wrócił przez Berlin dopiero po upadku Napoleona" - powiedziała.

W XIX wieku w Gdańsku zaczęto publikować prace przypisujące dzieło Hansowi Memlingowi, a przysłowiową kropkę nad i postawił w 1901 r. niemiecki historyk sztuki Aby Warburg.

Ekspertka dodała, że w czasie II wojny obraz był ukryty najpierw w kościele ewangelickim w Mierzeszynie pod Gdańskiem, a potem w Turyngii, gdzie dostał się w ręce żołnierzy Armii Czerwonej i został wywieziony do ówczesnego Leningradu do Ermitażu. Dopiero w 1956 został przez Sowietów zwrócony do Polski, wraz z innymi zabytkami, księgami itd.

Najpierw był pokazywany w Warszawie, a następnie wrócił do Gdańska, do ówczesnego Muzeum Pomorskiego, obecnie Muzeum Narodowego.

Zdaniem prof. Możejki, w obecnej polskiej kolekcji obraz tej klasy jest bezcenny. "Stawiamy go w jednym rzędzie obok przechowywanej w Muzeum Czartoryskich w Krakowie +Damy z gronostajem+ Leonarda da Vinci" - oceniła.

Dodała, że historyczka sztuki Maria Poprzęcka w książce "Skarby sztuki w Polsce" wymieniła 55 "skarbów", a "gdański" tryptyk wspomniany jest już w rozdziale pierwszym jako "Narodowe Świętości", m.in. obok Drzwi gnieźnieńskich i obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej.

"Dla mnie jest pewne, że w Gdańsku to dzieło powinno być traktowane jak skarb i świętość, zabytek, na który cały czas trzeba zwracać baczną uwagę, o który trzeba dbać, i o którym trzeba edukować" - stwierdziła.

Ponad dwa lata temu na Uniwersytecie Gdańskim powstało Centrum Badań Memlingowskich, którym zarządza prof. Możejko. W ramach Centrum prowadzone są wykłady popularno-naukowe z Instytutem Kultury Miejskiej, prelekcje w szkołach, przygotowywane są też publikacje naukowe i popularno-naukowe. Centrum współpracuje także z Muzeum Narodowym w Gdańsku. "Uważamy, że wiedzy o Memlingu i wokół Memlinga nigdy dość" - powiedziała.

Muzeum podało, że będzie na bieżąco informować o aktualnym stanie i postępie prac z dziełem. Zapowiedziano, że przeprowadzenie działań planowane jest do grudnia 2026. Instytucja dostosuje również przestrzeń ekspozycyjną dla nowej odsłony tryptyku – zgodnie z najnowszymi standardami bezpieczeństwa zbiorów oraz wymogami prowadzenia działań edukacyjnych. (PAP)

Piotr Mirowicz

pm/ dki/